Dwalen door Amsterdam. De tekeningen van Gerrit Lamberts 1800-1850 | Stadsarchief Amsterdam
Dwalen door Amsterdam. De tekeningen van Gerrit Lamberts 1800-1850 | Stadsarchief Amsterdam
Een meisje staat stil op de Goudsbloemgracht in de Jordaan. Ze klemt haar boodschappen, een homp brood en een oliekannetje, stevig vast. Het is alsof ze aarzelt om het ongetwijfeld luidruchtige groepje Jordanese vrouwen te passeren. Daar nadert ook een aan lager wal geraakte soldaat met een houten been, die lurkend aan een Goudse pijp en met een grote bierkan op haar af zwalkt.
De tekening zit vol met dit soort levendige details. Aan de overkant van het vieze grachtje loopt een speelman met zijn orgeltje op zijn rug. Een hond rent met hem mee. Even verderop staat een vrouw iets uit kloppen. Of krijgt hier een ongehoorzaam kind billenkoek? De huizen zijn vervallen, er is zelfs een dak zonder dakpannen. Het afgezakte sokje van het meisje, de pronte Jordanese kwebbeltantes, Lamberts had een feilloos gevoel voor kleine details. Het is alsof we naast hem staan in het Amsterdam van de vroege negentiende eeuw.
Verstilde stad in een bewogen tijd
Gerrit Lamberts leefde in een bewogen tijd. Toen hij in 1776 in Amsterdam werd geboren, was de stad een belangrijke handelsmetropool. Bij zijn dood in 1850 hadden de verloren Vierde Engelse Oorlog (1780-1784, de Franse bezetting (1795-1813) en economische tegenslag Amsterdam veranderd in een halfdode Zuiderzeehaven. In de arme volkswijken zoals de Jordaan en op de eilanden was het verval duidelijk zichtbaar. Maar in grote delen van de stad stonden de huizen uit de bloeitijd van de zeventiende en achttiende eeuw nog fier overeind. Lamberts’ Amsterdam is vooral een verstilde stad, waar het leven doorging zoals voorheen, maar in een bedaagder tempo.
Stadswandelingen
Lamberts nam al jong de boekhandel van zijn vader over. Zijn huwelijk eindigde in 1809 na vier jaar door het overlijden van zijn vrouw en zijn verdere leven bleef hij vrijgezel. Na enige jaren op het stadhuis gewerkt te hebben, werd hij in 1810 boek- en kunsthandelaar. In deze jaren begon hij actief tekeningen van zijn geboortestad te maken, die hij ook verkocht aan verzamelaars. Kunsthandelaar C.S. Roos bezat in 1820 een aantal van 300 Lambertstekeningen, wat duidt op een gestage productie.
Trippenhuis
Vanaf 1824 werkte Lamberts als eerste opzichter van het Trippenhuis, de voorloper van het Rijksmuseum. Zijn financiële situatie was in 1826 zodanig verbeterd dat hij het zich kon veroorloven een grote verzameling aan te leggen, waaronder een Atlas, een verzameling van Amsterdamse stadsplattegronden, topografische tekeningen en portretten. Een interessant onderdeel daarvan werd gevormd door vier denkbeeldige stadswandelingen, waarvan de door hem zelf getekende fraaie titelbladen bewaard zijn gebleven. De inhoud daarvan bestond uit topografische voorstellingen, portretten, pamfletten en ander historisch materiaal. Bij elke wandeling hoor de een ‘door den Verzamelaar vervaardigde en dikwerf voorgedragene Geschreven Berijming’, zo vermeldt de veilingcatalogus uit 1850.
Wandelingen
Lamberts combineerde in deze wandelingen zijn eigen werk met dat van andere tekenaars, zoals Reinier Vinkeles, Jan de Beyer en Jurriaan Andriessen. Regelmatig verzorgde Lamberts voordrachten voor genootschappen over zijn wandeltekeningen. Fragmenten van de berijmde tekst zijn soms als briefje bij een tekening overgeleverd. Soms herhaalde Lamberts werk van voorgangers. In zekere zin staat hij aan het eind van een genre van het Amsterdamse stadsgezicht dat in de achttiende eeuw tot bloei kwam. Toch was Lamberts eigenzinnig genoeg om zijn eigen gang te gaan, en koos hij ook voor nieuwe onderwerpen, die al neigen naar een meer romantische kijk op de stad.
Gevoel voor lichtval, kleur en compositie
Lamberts was niet zo begaafd als zijn voorgangers en tijdgenoten. Maar wat hij miste aan technische perfectie maakte hij goed met zijn gevoel voor lichtval, kleur en compositie. Met licht onvaste tekenhand gaf hij aan zijn tekeningen een onmiskenbare charmante levendigheid en spontaniteit, die bij zijn voorgangers regelmatig ontbreekt. Net als andere kunstenaars bezocht Gerrit Lamberts vertrouwde locaties in de stad, zoals een straatje bij een bekend gebouw of een historisch poortje. De schetsen die hij ter plekke maakte in potlood of zwart krijt werkte hij thuis uit met pen en penseel. Maar zijn blik was breder: hij tekende hofjes, kerken, aanlegplaatsen van beurtveren, ambachtslieden op straat, bedrijvigheid bij bierbrouwerijen, het bevroren IJ en de paden buiten de stadsgracht. Uniek zijn de kerkinterieurs die hij vastlegde.
Mini-reportages
In een grote stad valt altijd iets te beleven en Lamberts’ Amsterdam vormde daarop geen uitzondering. De spraakmakende gebeurtenissen die hij met zijn tekenpen vastlegde, ogen voor ons als mini-reportages van nieuwsfeiten. Veel meer dan in zijn andere werk is hier het verval van Amsterdam zichtbaar. Hoe naargeestig ook, voor tijdgenoten vormde een mooie brand, een verpletterende instorting of een geslaagde onthoofding een welkome afleiding van de zorgen van alledag.
Schavot voor de Waag
Lamberts was erbij toen op 15 juni 1812 op een schavot voor de Waag op de Nieuwmarkt was geplaatst voor de onthoofding van Hester Rebecca Nepping, haar minnaar Gerrit Verkerk en haar dienstmeisje Adriana van Rijswijk, die schuldig waren bevonden aan een drievoudige moord. Amsterdam was op dat moment bezet door de Fransen en die benutten een beproefd middel uit de Franse revolutie: de guillotine. Van de ineenstorting in 1822 van het Oost-Indisch Zeemagazijn op Oostenburg maakte Lamberts verschillende tekeningen, die hij ook kon verkopen aan tekeningenverzamelaars.
Pakhuis van de VOC
Het in 1665 gebouwd gigantische pakhuis van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, 215 meter lang, werd gebruikt als korenpakhuis. Door een te zware belasting schoven de muren van de paalfundering zodat op 13 april eerst de westelijke vleugel ‘met een groot gedruisch’ instortte en daarna de westelijke vleugel met het klokkentorentje. De VOC had al in 1799 opgehouden te bestaan. Amsterdam staarde in 1822 naar de ruïne van een voorbij verleden. In hetzelfde jaar brandde op 18 september de Ronde Lutherse kerk aan het Singel uit. Zowel van de brand, die veel bekijks trok, als van het uitgebrande interieur vervaardigde Lamberts tekeningen op groot formaat, die blijkbaar aftrek vonden. In verschillende collecties zijn nu nog sterk gelijkende voorstellingen aanwezig: een goed geslaagde compositie kon hij vaker verkopen.
Rond de stad
Lamberts beperkte zich niet tot Amsterdam. Hij tekende ook op andere plekken in Nederland en in het huidige Frankrijk, Duitsland en België. Voor ons interessant is de directe omgeving van de stad. Van oudsher ontvluchtten de Amsterdammers op gezette tijden de overvolle en onwelriekende binnenstad en zochten zij de ruimte en de rust van het platteland. Op zijn tochten over de polderwegen wandelde Lamberts in de voetsporen van generaties stedelingen en kunstenaars voor hem. Voor zijn tekeningen koos hij markante plekken in het landschap: uitspanningen, tolhekken en dorpskerken. Daarbij verkende hij alle windstreken rond de stad. Van de Haarlemmerweg tot de oevers van de Amstel, van Diemen tot de dorpen in Waterland.
Eigen huis
Heel bijzonder zijn de tekeningen die Lamberts maakte van zijn eigen huis op de Bloemgracht. In de vertrekken waarin hij ons een kijkje gunt, laat hij duidelijk uitkomen dat we bij een kunstliefhebber op bezoek zijn. Even bijzonder zijn de interieurs van museum Het Trippenhuis, de voorganger van het Rijksmuseum. In de propvolle museumzalen, zoals toen gebruikelijk was, hangen schilderijen die nu behoren tot de topstukken van de Collectie Nederland. Lamberts woonde de laatste vijf jaar van zijn leven in het Trippenhuis. Na zijn overlijden in 1850 werd zijn verzameling geveild. Gelukkig bezitten het Stadsarchief en het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap veel van zijn werk, een bijzondere nalatenschap van een bijzondere tekenaar.
