De Betoverde Wereld – 3

Ieder jaar organiseren de faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit Leiden, de NRC en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde de Huizingalezing. De lezing is vernoemd naar de historicus Johan Huizinga (1872 – 1945). De Huizingalezing van 2013 werd gehouden door Bas Heijne. Het had de titel De betovering van de wereld.

Van Heijne’s lezing verscheen een boekje, met op de voorkaft een deel van Pieter Breughel de Oude’s  schilderij ‘De val van Icarus’. Wat zien we op het schilderij?, vroeg Heijne.  Icarus is gevallen, de arme jongen ligt al in het water, de spartelende beentjes zijn te zien. Niemand komt hem te hulp.

Magie verdwijnt

W.H. Auden, de Engels/Amerikaanse dichter en essayist, becommentarieerde dat Breughel wilde laten zien dat lijden vaak onopgemerkt blijft. Heijne vraagt zich af of er niet meer te zien is. Misschien wilde Breughel wel laten zien dat ongeacht wat Icarus doet, de wereld gewoon door draait. Dat is logischer: in een door God gestuurde wereld vermag het individu niet zo veel.

Vervolgens ging Heijne in op het essay Wissenschaft als Beruf van de Duitse socioloog Max Weber. Hij analyseerde het ‘lange, duizenden jaren durende “intellectualiseringsproces” van een wereld die geheel en al beheerst wordt door magisch denken, naar een wereld die zuiver rationaal wil zijn’. De omgeving moet beheerst, de waarheid kan ontdekt worden. Zo verdwijnt God uit de wereld, en met hem de magie en het magisch denken. Ons leven is ‘onttoverd’, aldus Weber, mensen maken zelf de wereld.

Maar de mythe blijft

Aan Webers intellectualiseringsproces is wel een grens, vond Heijne. Die grens is de mens. Die wil ‘dromen, interpreteren, betekenis geven, zin ontdekken’. Natuurwetenschappers mengen hun observaties met subjectieve waarderingen. En het geldt niet alleen voor wetenschappers. De voortgang van het DNA-onderzoek leidde er bij een publiek persoon als Oprah Winfrey toe dat ze zich verbonden voelt met een Zuid-Afrikaanse stam en deze een school schonk. Uiteindelijk is de mens ‘nog heel erg mens gebleven’.  

De menselijke verbeelding is nog niet uitgespeeld en het leven is meer dan wat zich laat berekenen. De mens heeft nu eenmaal een verhaal nodig om zich te oriënteren, ook als is dat verhaal een projectie van zijn eigen verlangen. De magie is voorbij, de mythe blijft. Heijne grijpt ter illustratie terug op een artikel van Huizinga. Aan het eind van zijn leven, wees hij, enigszins onder invloed van de cultuurpessimistische stemming, op het gevaar van een louter calculerende benadering van de mens. ‘In het getal echter bezwijkt het verhaal en wordt geen beeld geboren.’

Grenzen stellen

Misschien is de wereld wel nooit helemaal onttoverd geweest, denkt Heijne. Mythes zijn nooit verdwenen. Spiderman en Batman zijn moderne sprookjes voor kinderen en volwassenen. Terugkomend op Icarus zou je zeggen dat het leven niet alleen een gegeven is, maar iets wat ons is gegeven, aldus Heijne. Dat levert ruimte voor ethische reflectie, Niet alleen kunnen we ons afvragen; hoe ver kunnen we gaan? Maar ook: hoe ver willen we gaan? Dan kan Icarus opnieuw naar de zon vliegen. Misschien valt hij voor de tweede keer, maar de angel is er uit. 

Zo bezien is Icarus een held die grenzen verlegt. Uiteindelijk is hij hoogmoedig en gaat hij ten onder aan zijn weigering grenzen te stellen. En daar gaat het om, zegt Heijne: grenzen stellen aan wat we met zijn allen willen. Hij is niet tegen wetenschap en rationalisme, maar wel tegen het gebrek aan reflectie en bezinning.

Bas Heijne, de betovering van de wereld, Huizingalezing 2013, Uitgeverij Prometheus, ISBN 9789044626377

Tags

Reageren