Inleiding
MUSEUMGEBOUW, oorspronkelijk gebouwd als KRANKZINNIGENGESTICHT, hoofdonderdeel van het museumcomplex. De gebouwen van het op deze locatie staande Pesthuis werden in 1852 door gemeentearchitect G.N. Itz ten behoeve van het gesticht verbouwd in een aan het Neo-Classicisme verwante bouwstijl. Het middendeel van de pal aan de straat staande voorgevel is zeker door Itz ontworpen, terwijl de lagere en ondiepe zijflanken mogelijk ouder zijn. In de jaren 1902-1904 werden de gestichtsgebouwen verbouwd en ingericht als gemeentemuseum. Destijds betrof het museumgedeelte alleen nog het terugliggende, evenwijdig aan de straat gelegen volume en de korte dwarsvleugel er rechts van.
Omschrijving
De symmetrische middenpartij van de direct aan de Museumstraat liggende gevel is opgetrokken in donkere baksteen, de lagere en ondiepe, waarschijnlijk oudere zijflanken zijn opgetrokken in gele IJsselsteen. De gevel heeft een hardstenen plint en hardstenen waterlijsten ter hoogte van de onderdorpels en een geprofileerde houten daklijst met in het middendeel een reeks consoles. De gevelranden van de zijflanken zijn afgezet met een houten entablement met geprofileerde kroonlijst.
Het vierassige middendeel heeft op de begane grond binnen profiellijsten staande rechtgesloten vensters met achtruits schuiframen en op de verdieping eveneens rechtgesloten vensters met zesruits ramen. Aan weerszijden van dit bouwdeel staat een geblokte hoekliseen van hardsteen en in het midden loopt de hardstenen plint door tot de onderdorpels. In beide zijflanken een grote rondboogvormige gevelopening onder een afgeknotte ellipsboog. Aan de rechterzijde is deze ingevuld met paneel-vleugeldeuren met een stolpnaald. Het bovenlicht bevat gietijzeren traceringen. De voormalige ingang aan de linkerzijde is dichtgemetseld. De twee halfronde vensters in dit geveldeel bevatten gietijzeren ramen, die op een dunne hardstenen waterlijst staan. De voorgevel heeft een entablement dat in het middendeel is voorzien van schotelankers en consoles met acanthusbladeren. Het middendeel wordt beëindigd door een mezzanino met zes rechthoekige tweelichtvenstertjes. De gestucte, door schijnvoegen verlevendigde kopgevel van de rechter flank is grijs geverfd en heeft op de verdieping een hoog venster met meerruits ijzeren raam.
De achtergevel van deze rechter zijflank heeft aan de binnentuin een rondboogvormige doorgang met dubbele, rechtgesloten deuren en een stolpnaald onder rondboogvormig bovenlicht. Bovenlicht en deuren zijn geheel van smeedijzer. Links van de doorgang vier dubbele deuren met stolpnaald onder rondboogvormige bovenlichten in een geprofileerde, gemetselde omlijsting. Ter hoogte van de verdiepingsvloer een reeks ijzeren roosvensters. Op de verdieping vijf getoogde zesruits schuiframen. De onderdorpels maken deel uit van een hardstenen cordonlijst. Gepleisterde gevelrand. De zuidwestelijke gevel langs de binnentuin is samengesteld uit verschillende soorten baksteen, die een lange bouwhistorie van dit bouwdeel verraden. Hierin staat een reeks ijzeren rondboogramen op de begane grond zowel als op de verdieping. De lange, ten opzichte van de straat ver terugliggende gevel bevat de voormalige museumingang. De gehele gevel heeft een gepleisterde plint. De entree met dubbele, rechtgesloten deuren is geplaatst in een brede zandstenen omlijsting met frontonbekroning. Boven de deur ligt een fries van vier rondboogvormige vensters met glas-in-lood. In het timpaan staat met vergulde letters "Dordrechts Museum" en zijn eikel- en eikenbladmotieven uitgehakt temidden van het wapen van de stad Dordrecht. Hardstenen drempel en neuten. Zandstenen latei, kalf en onderdorpel. Aan weerszijden van de entree staat een kruiskozijn met natuurstenen tussendorpel. Op de plaats van de rondboogvensters met T-ramen aan weerszijden hiervan bevonden zich oorspronkelijk de openslaande deuren van het gesticht. Tussen elke drie vensters staat een brede liseen. De gevel wordt beëindigd door een kroonlijst. Op de verdieping staat een reeks getoogde blinde vensters. Op de nok van het dak staan twee houten dakhuizen met zadeldak. Rechts van deze gevel en loodrecht hierop staat een korte dwarsvleugel. De achterzijde van het lange bouwdeel staat aan de Veststraat (huisnrs. 15 en 17). De gevelwand heeft op de begane grond een vijftal blinde en acht met ijzeren ramen ingevulde rondboogvensters. In het linker deel van de gevel staat een dubbele paneeldeur met rechts ervan twee grote vensters met roedenverdeling, meer naar rechts staat een getoogde gevelopening met rechthoekige deur en drie vensters met roedenverdeling er rechts van. Op de verdieping een reeks van dertig blinde, getoogde ramen boven een doorlopende hardstenen waterdorpel. Aan de gevel zijn een aantal gietijzeren rozetankers bevestigd. De gevel wordt beëindigd door een eenvoudige houten lijst. Het rechter deel van deze museumgevel is waarschijnlijk de kopgevel van een voormalig pakhuis. Het betreft een symmetrische topgevel van het type tuitgevel. In de topgevel staan dubbele houten deuren onder drieruits bovenlicht. De entree is gevat in een houten, geprofileerde deuromlijsting. Aan weerszijden een meerruits, rondboogvormig venster met gepleisterde onderdorpels. Op de verdieping een hoge rondboogdeur met aan weerszijden twee rondboogvensters met ijzeren ramen. In de geveltop openslaande deuren onder een trekbalk met aan weerszijden twee ronde ijzeren raampjes. In de gevel diverse ijzeren muurankers. Vlechtwerk langs de dakranden. De gevel heeft een gepleisterde plint.
De overige gevels aan de achterzijde van het museum staan aan een binnenplaats. De lange, loodrecht op de straat staande gevel bevat een reeks van tien dubbele glas-paneeldeuren onder rondboogvormig bovenlicht met twee vertikale houten stijlen en geheel rechts een dichtgemetseld rondboogvenster. Hardstenen, gefreinde neuten. De kozijnen hebben uitgemetselde omlijstingen. Op de verdieping elf rondboogvensters met ijzeren ramen. Het zadeldak is bedekt met vernieuwde Hollandse pannnen en heeft zes dakkapellen met negenruits ramen en geprofileerde daklijsten. De hier dwars opstaande achtergevel van het direct aan de Museumstraat staande bouwdeel is voorzien van zes dubbele paneel-glasdeuren met middenstijl en roeden in bovenlichten onder getoogde boogtrommels met gietijzeren decoraties. Gestucte plint en uitgemetselde lijst boven de bovenranden. Gietijzeren rozetankers en op de verdieping met drie rondboogvensters met ijzeren ramen en twee keer drie kleine rechtgesloten vensters onder rollaag.
Waardering
Het museum, oorspronkelijk kranzinnigengesticht, is van algemeen belang vanwege de architectuurhistorische, de cultuurhistorische en de stedenbouwkundige en ensemblewaarde.
- Het gebouw is van cultuurhistorisch belang vanwege de diverse bijzondere functies die het heeft een heeft gehad en vanwege het grote belang van de aanwezigheid van dergelijke gebouwen in de historische binnensteden.
- Het gebouw is van architectuurhistorisch belang vanwege de bijzondere kenemerken, de afleesbare bouwgeschiedenis, en als een representatief werk uit het oeuvre van de Dordtse gemeentearchitect G.N. Itz.
- Het gebouw heeft stedenbouwkundige en ensemblewaarde door de visuele en functionele samenhang tussen de verschillende bouwdelen en als een monumentaal onderdeel van de historische binnenstad.
- Het gebouw is ook van belang vanwege de herkenbaarheid en de grote mate van gaafheid van het exterieur.
- Het gebouw heeft tevens zeldzaamheidswaarde vanwege de bijzondere functies die het heeft gehad.
Het voorm. krankzinnigenge- sticht (Museumstraat 40) , nu in gebruik als Dordts Museum, bestaat uit een entreegebouw (tuinvleugel), een vleugel aan de Vest en een verbindende dwarsvleugel. De bebouwing van het hier - vermoedelijk in 1326 - gestichte agnietenklooster werd in 1573 verbouwd tot ‘Heilige Geest- en Pesthuis ter Grote Kerke’ en in 1762 tot ‘Krankzinnigen- of Beterhuis’. In 1852 volgde een ingrijpende verbouwing in neoclassicistische stijl naar plannen van G.N. Itz en in 1902-'04 de inrichting tot museum met een entree in de tuinvleugel.
