Al vijf eeuwen domineert zij het stadsbeeld van Arnhem. Het is een opvallend hoogtepunt van de Nederrijnse laatgotiek. De kerk werd gewijd aan de heilige Eusebius, een prediker die in de tweede eeuw in Italië leefde en wegens zijn missie de marteldood stierf. Zijn relieken werden in 1453 aan de parochie in Arnhem geschonken. Daarop volgde gedurende ruim een eeuw de bouw van de huidige kerk.
Vele stormen heeft de kerk getrotseerd, zowel letterlijke als figuurlijke. Tijdens de Reformatie ging de kerk over naar de protestanten en werd zij van haar beelden en altaren ontdaan. Eind negentiende eeuw volgde een vakkundige restauratie door architect Boerbooms. Het zwaarst te verduren kreeg de kerk het in de twintigste eeuw, tijdens de oorlogsjaren. Bij de Slag om Arnhem raakte de kerk in puin. Vanaf de jaren vijftig volgde de lange en moeizame wederopbouw, onder leiding van de bekende, gereformeerde architect Boeyinga. De toren kreeg een heel ander aanzien dan voor de oorlog en werd ook enkele meters hoger. Dit was te danken aan het ontwerp dat architect Verlaan voor de nieuwe torenlantaarn maakte. Zo stond de kerk daar vanaf 1964 weer trots, als een feniks uit de as herrezen, te midden van het nieuw opgebouwde stadscentrum van Arnhem.
Zo trots als de kerk het symbool voor de herrezen stad was, zo poreus waren de bij de herbouw gebruikte zandstenen, waardoor slechts een paar decennia later weer een ingrijpende restauratie nodig was. Zo volgde deze restauratie van de toren in de periode 1988 tot 1994. Tijdens de feestelijke afsluiting werd een nieuwe klok in het carillon gehesen en een lift in gebruik genomen, die bezoekers naar de bovenste etage, met schitterend uitzicht over Arnhem en omgeving, bracht.
Tijdens die laatste restauratie van een kwart eeuw geleden werden opnieuw zachte, poreuze zandstenen gebruikt. Zo zacht dat delen konden instorten. Een nieuwe complete restauratie moest de kerk voor de ondergang behoeden. Dat werd wel een hele kostbare restauratie van € 80 miljoen. Alle slechte natuurstenen moesten door weervastere stenen worden vervangen.
Zoals zovele kerken met een moeizame geschiedenis, leek ook de Eusebius een duivels dilemma te worden. Want was de kerk zo’n kostbare restauratie nog wel waard? Slopen was veel goedkoper, oordeelden sommigen. Maar dan zou Arnhem wel zijn symbool kwijt zijn. Dan werd het een soort Almere aan de Rijn, oordeelden anderen. De kerk werd zelfs onderwerp in een aflevering van het tv-programma Hoop of sloop. Moest één van de belangrijkste voorbeelden van de late Nederrijnse gotiek van ons land, met haar ingenieuze netgewelven, worden prijsgeven? Omgekeerd zou dit één van de duurste restauraties uit onze geschiedenis worden. Hoe kunnen we het gebouw op een duurzame en lovenswaardige manier behoeden?
Het beste is de kerk zoveel mogelijk voor maatschappelijke en commerciële doeleinden te blijven benutten. Het benodigde geldbedrag zal op de lange termijn moeten worden terugverdiend. De hoop is en blijft dat mensen zullen blijven schenken. De restauratie van de Eusebius moet als een langlopend project worden gezien, waar zoveel mogelijk Arnhemmers aan bijdragen en baat bij hebben. Zie het als de bouw van een middeleeuwse kathedraal. De kerk zou een bouwplaats kunnen worden, waar oude (middeleeuwse) ambachten opnieuw in de praktijk worden gebracht, ondersteund door een permanente bouwloods. In de kerk gaan de gebruikelijke activiteiten, zoals kerkdiensten en evenementen, gewoon door. Het geld voor de eerste, noodzakelijke restauratiefasen zou middels goedkope leningen al gauw bij elkaar kunnen worden gebracht.
Het is kiezen voor restaureren. De keuze voor restauratie is kostbaar, maar levert uiteindelijk veel op, zowel economisch als cultuurhistorisch. Zowel tijdens als na het project. Arnhem behoudt haar belangrijkste historische monument en symbool van herrijzenis en wederopbouw na de oorlog. Door de Eusebius “slim” te gebruiken, kunnen in de toekomst veel economische activiteiten worden ontplooid: kerk en toren trekken bijvoorbeeld toeristen aan en vergroten de leefbaarheid van de directe omgeving die vooral uit naoorlogse bebouwing bestaat. Dat trekt uiteindelijk weer winkels, horeca en bedrijven aan, waarvan de lokale economie direct profiteert. Internationaal gezien kan ons land ten slotte in de belangstelling komen door het relevante hergebruik van grote historische kerkgebouwen en door maatschappelijk en commercieel gebruik van monumenten van nationaal belang.
Het positieve nieuws kwam in 2013: de restauratiekosten bleken veel lager uit te vallen doordat de staat van toren én kerk beter was dan eerder werd aangenomen: in totaal € 27 miljoen. Dankzij een toch toegekende subsidie van het Rijk kan de restauratie van de toren in 2019 worden afgerond: precies op tijd voor de 75e herdenking van de Slag om Arnhem.
