Lorentz: in het Teylers Museum herleeft zijn laboratorium

Marianne Visser van Klaarwater – maandag 2 oktober 2017, 06:23 uur

Lorentz. Zo heette de in 1853 te Arnhem geboren en in 1928 te Haarlem overleden fysicus en curator van Teyler’s Museum in Haarlem. Op 17 mei opende Koning Willem-Alexander een theatrale tour in het voormalig laboratorium van deze Nobelprijswinnaar. Op 11 mei mocht ik alvast een kijkje nemen.

Lorentz ontving in 1903 de Nobelprijs voor Natuurkunde wegens zijn onderzoek naar de invloed van elektromagnetisme. Ook legde hij de basus voor de relativiteitstheorie van Albert Einstein. In Haarlem bracht hij als wetenschapper zijn laatste jaren door in het Teylers Museum, met daarin een eigen lab.

Teylers Museum: tempel van kunst en wetenschap

Het Teylers Museum werd in 1778 opgericht als tempel van kunst en wetenschap. Geleerden en kunstenaars werkten er en kwamen er op bezoek. In 1925 kwam door allerlei oorzaken aan het Museum als centrum van wetenschap een einde.
Door het heropenen van het lab en de werkkamer van Lorentz krijgt het Teylers weer een functie als zodanig. Zo ook Albert Einstein die de geleerde Lorentz veelvuldig opzocht en met wie hij een levendige correspondentie onderhield.

Lorentz, eigen lab in het Teylers Museum

Waar Lorentz aan de universiteit in Leiden de ruimte niet kreeg door andere grootheden, onder wie Kamerlingh Onnes, kreeg hij dat in Haarlem wel. Na zijn pensionering als hoogleraar fysica bood het Teylers aan Lorentz een eigen laboratorium.
Ook bood het Teylers Museum hem eigen personeel en gepromoveerde medewerkers. Uiteraard nam Lorentz dat aanbod graag aan. In 1909 werd hij directeur van het laboratorium van het Teyers Museum.

Wie was Lorentz als mens?

Wie Lorentz was als mens, ontdek ik tijdens de theatrale tour van het Teylers Museum. Toegegeven, wetenschap boeit me niet zo, maar toch.Tijdens de door Haarlemse theatermaker Riek Swarte ontworpen theatrale tour van een uur komt een voor mij onbekend verleden tot leven. En dat is best wel spannend.
Dat begint al met het openen van de geheime deur naar de ruimtes waar Nederlands grootste geleerde werkte aan de wetenschappelijke uitdagingen van zijn tijd. Compleet gerenoveerd ziet het er precies zo uit als tijdens Lorentz leven. In het laboratorium kon hij ongestoord werken aan zijn uitvindingen.

Relativiteitstheorie

In zijn werkkamer ligt op zijn bureau een brief van Einstein aan Lorentz over de relativiteitstheorie. De relativiteit betreft de tijd. Wat is de tijd? Soms gaat deze langzamer, soms sneller, vooral in verhalen.
En wat is licht? ‘’God sprak en er was licht’’, lezen we in het begin van de Bijbel. Maar wat is licht? Generaties lang bogen wetenschappers zich over deze vraag. Van Newton (1643-1727) en Huygens (1629-1695) tot Fresnel (1788-1827) en Einstein (1879-1955) en Lorentz. Volgens hem bestond het licht uit kleine geladen deeltjes als bron van elektriciteit. Dat legde de basis voor de relativiteitstheorie van Einstein volgens welke tijd en de snelheid daarvan ontstaat door licht.

Brief aan Einstein

In zijn brief van 1909 schreef Lorentz aan Einstein: ‘’Er zijn misschien maar tien mensen die jouw relativiteitstheorie snappen. Misschien is het goed, als ik er nog even naar kijk?’’
Door persoonlijke details tijdens de Lorentzformule leer ik de wetenschapper als mens kennen. Volgens zijn eigen woorden, ontwikkelde hij zijn wetenschap door te gaan staan op de schouders van reuzen (vroegere wetenschappers). De toekomst is in handen van mensen, die erin slagen om op de schouders van hun voorgangers te gaan staan.

Grote elektriseermachine

Verbindende factor tussen het ontstaan van Teylers Museum en Lorentzformule is de Grote Elektriseermachine. Dit spectaculaire apparaat werd bij de opening van het museum in 1784 in gebruik genomen. Experts bouwden een werkende replica voor het Lorentz Lab die bezoekers kennis laat maken met het wonder van elektriciteit.

In het Teylers Museum ontdek je:

• de Lorentzformule; een theatrale tour voor maximaal 20 deelnemers. Reserveer van te voren kaarten. Dat kan vanaf 11 mei. www.teylersmuseum.nl
• Spectraallicht-Zeemanseffect (1902).
• Lorentzkracht
• Relativiteitstheorie, quantummechanica.
• Alles eleketrisch. Expositie van 28 juli tot en met 7 januari 2018 over hoe ons leven elektrisch werd.

Wist je dat?

Wist je dat Lorentz veel maatschappelijke en bestuurlijke functies vervulde? Hij was voorzitter van de 5e Solvay conferentie te Brussel in 1927. Thema’s waren: elektronen en fotonen. Met o.a. Madame Marie Curie.

Afbeeldingen: 1) Lorentz Lab in het Teylers Museum werd op 17 mei 2017 geopend door Koning Willem-Alexander. FOTO: Martijn Beekman, 2) Lorentz nam in 1927 deel aan de Solvay Conference. Catalogus Lorentz. Fifth (5th) Solvay Congress, Brussels, ‘Institut International de Physique Solvay, Cinquieme Conseil de Fifth (5th) Solvay Congress, Brussels, 1927, the theme was electrons and protons. Back Row L-R: A. Piccard; E. Henriot (Brussels); P. Ehrenfest; E. Herzen; T. de Donder (Brussels); E. Schrodinger; J. E. Verschaffelt (Ghent); W. Pauli; W. Heisenberg; R.H. Fowler (Cambridge); L. Brillouin. Middle row L-R: P. Debye; M. Knudsen; W. L. Bragg; H.A.Kramers; P.Dirac; A.H. Compton; L. deBroglie; M. Born; N. Bohr. Front Row L-R: I. Langmuir; M. Planck; M. Curie; H.A. Lorentz; A. Einstein; P. Langevin; C. Guye (Geneva); C.T.R. Wilson; O.W. Richardson. ABSENT: Sir W. H. Bragg; H. Deslandres; E. Van Aubel (Ghent); formal group portrait. Credit: Colorized by Sanna Dullaway, photograph by Benjamin Couprie, Institut International de Physique Solvay, courtesy AIP Emilio Segre Visual Archives, 3) Bliksem boven het Teylers Museum, 3) Bliksem boven het Teylers Museum, 4) acteur David Lucieer leest de brief van Einstein aan Lorentz tijdens de Lorentzformule, 5) Lorentz