Operatie Three Castles

Bij een poging om enkele Duitse militairen te ontwapenen valt een schot. Even later breekt de hel los. Dit verhaal wordt vaker genoemd als mogelijke aanleiding voor de schietpartij op de Dam. Wat speelde zich af achter het Koninklijk Paleis?

Binnenlandse Strijdkrachten Najaar 1944 verenigen de belangrijkste drie verzetsorganisaties zich tot de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (NBS). Een ondergronds leger dat klaarstaat om een rol te spelen bij de bevrijding van Nederland. Omdat de kans bestaat dat de Duitsers tijdens de eindstrijd grote vernielingen zullen aanrichten, worden er najaar 1944 plannen gemaakt om strategische plekken veilig te stellen. Zoals in Amsterdam het Centraal Station en in het stadshart het Koninklijk Paleis, telefooncentrale 4 (ofwel Centrale Noord op de hoek van Spuistraat en Raadhuisstraat), het Hoofdpostkantoor/telegraafkantoor aan de Nieuwezijds Voorburgwal (achter het paleis) en het naastgelegen Geldkantoor. Dit laatste massieve gebouw (nu een Albert Heijn) is vooral van belang als telefooncentrale voor internationale verbindingen. Codenaam van deze drie - eigenlijk vier(!)- gebouwen: Three Castles, naar een bekend sigarettenmerk uit die tijd. Het Three Castles-bataljon dat de operatie zal uitvoeren bestaat uit verzetsmensen van de Persoonsbewijzencentrale (PBC), studenten en een groep politiemannen van bureau Warmoesstraat. Foto J.W. Hofman 11 Foto J.W. Hofman 11 J.W. Hofman, Stadsarchief Amsterdam Bezetting Geldkantoor Als op 7 mei rond drie uur Duitse manschappen vanuit de Grote Club het vuur openen is operatie Three Castles in volle gang. Het Hoofdpostkantoor en Geldkantoor (ook wel aangeduid als Girokantoor) is omsingeld en ingenomen. De Duitse bezetting wordt via de achteringang het paleis binnengebracht, dat al enkele dagen eerder in het geheim bezet is. Waarom de BS toch in actie komt terwijl de Duitsers twee dagen eerder gecapituleerd hebben, is niet duidelijk. Is het omdat de bezetter nog bewapend is en de Canadezen de hoofdstad nog niet bereikt hebben? H.A.L. Trampusch (schuilnaam Jankees), die de operatie leidt, verklaart jaren later dat de commando’s van bovenaf niet meer doorkwamen en hij op eigen initiatief een beslissing moest nemen. Een echte aanleiding om uit te rukken vanuit verzamelpunt papierfabriek Van Gelder aan de Singel geeft hij echter niet. Opvallend genoeg viel Three Castles niet onder de BS-distritscommandant Centrum P.J.M. van der Reijden, die zich daarover later -in 1951- beklaagde: “Zéér verwonderlijk was, dat midden in mijn district de z.g. 3 gebouwen (Post- & Geldkantoor e.d. niet onder mij geplaatst waren, maar op eis van het RVV [Raad van Verzet] zelfstandig werd gelaten. Ik heb herhaaldelijk gewaarschuwd. Het was een dilettantengezelschap met telkens een andere commandant.” neerschieten kriegsmarine neerschieten kriegsmarine Beeldbank WO2 – NIOD Volgens Trampusch' verhaal in Vrij Nederland verloopt de bezetting van het Geldkantoor vlekkeloos en zonder incidenten, maar gaat het elders op straat mis. Op een bekende foto Coesel, de arrestatie van 2 duitse soldaten Coesel, de arrestatie van 2 duitse soldaten Beeldbank WO2 – NIOD – J.M.J. Coesel staan twee Duitse militairen met de handen omhoog op de hoek van de Paleisstraat en Spuistraat. Hierbij zou een schot gevallen en een van deze Duitsers zijn neergeschoten. Op filmbeelden is te zien is dat deze mannen ongedeerd worden afgevoerd, wat getuige J.M. Smulders rond drie uur waarschijnlijk gezien heeft: “Even later werden één of twee Grüne Polizei-mannen met de handen omhoog naar het paleis geleid, uit de richting van het bureau van het Handelsblad” – dat inderdaad onder meer aan dat deel van de Paleisstraat zat. Vlak daarvoor wordt volgens Smulders op een marinesoldaat geschoten die opgebracht is maar uit de achteringang van het paleis naar buiten rent. Hij wordt weer ingerekend. Kort daarna begint het schieten waarbij Smulders richting Nieuwendijk vlucht en daar stuit op de menigte die weg van de Dam proberen te komen. Neergeschoten Volgens politieman Henk Evers (Bureau Warmoesstraat, Cees Koring, 2000, p. 47-48) is hij vanwege Three Castles onderweg naar de Nieuwezijds -“onderweg naar onze posities hielden we Duitsers aan en namen hun wapens af”- als dit gebeurt: “Achter het paleis kwamen we op een gegeven moment twee lui van de Kriegsmarine tegen. Ze droegen machinepistolen op de rug en maakten aanstalten om die te gebruiken. Rein Hankel, een lid van onze groep, pakte zijn wapen en maaide die twee neer.” Niet lang daarna klinken er schoten op de Dam ,maar volgens Evers was dit “een reactie omdat een al te actief lid van de BS had geprobeerd hen [Duitsers uit de Grote Club] te ontwapenen”. Net als bij Trampusch legt hij de aanleiding bij anderen –maar wel bij leden van de BS. Twee getuigen uit het publiek beschrijven later ook dit incident. Jan Pols zegt in 2004 dat nadat er Duitsers waren afgevoerd naar het paleis een marineman op de fiets, die een Mauser machinepistool had, in zijn been werd geschoten en afgevoerd. Eerder in 1992 verklaarde G.M.F. Theuwkens in NRC hetzelfde gezien te hebben: “Ik stond niet ver van de Grote Club toen er midden in het gewoel een Duitse marineman, bewapend met een machinepistool op de fiets kwam aanrijden. Hij werd aangehouden en men trachtte hem te ontwapenen. Hij stapte af en met zijn wapen in de aanslag, klaar om te schieten. Voordat het echter tot een schietpartij kwam werd de marineman door een Amsterdamse politieagent in zijn been geschoten.” Dit verhaal is al te lezen in de Volkskrant van 8 mei 1945, maar in die versie is het een van de twee Duitsers die het eerste schot lost. In de Waarheid van 8 mei staat een andere variant: “Omstreeks 3 uur worden in de Paleisstraat een tweetal SS-officieren door leden van de B.S. ontwapend. Met de handen in de hoogte werden zij onder gejoel en gejuich, naar de Paleiswacht overgebracht. Drie soldaten, die uit de richting Rozengracht kwamen werden eveneens gesommeerd hun wapens al te geven. In plaats van aan dit bevel te gehoorzamen deden zij een poging, de beide SS-officieren te ontzetten. Een van hen schoot op een lid van de B.S. die echter sneller was dan hij en met een schot uit zijn revolver den man zodanig verwondde, dat hij buiten gevecht was gesteld.” Mogelijk gaat het hier om een ander incident, dat zich gelijktijdig en in dezelfde omgeving afspeelde. Dat zou betekenen dat er niet één maar twee Duitse militairen werden neergeschoten voordat het vuur vanuit de Grote Club werd geopend. Een ander lid van de Groep Politie, brigadier J.J. van Leusden, geeft in zijn rapport weer een andere versie van de gebeurtenissen vlak voor de schietpartij. Circa 15 uur heeft hij zich met 50 man in opdracht van Jankees [Trampusch] opgesteld bij het Postkantoor, waarna het Geldkantoor wordt ingenomen en zijn mannen de bezetting naar het paleis afvoeren. Vervolgens beschrijft hij hoe andere BS’ ers Duitsers die op de Nieuwezijds langkomen ook ontwapenen en naar het paleis brengen. “Twee dezer gearresteerde Duitsers waren echter weer vrijgelaten, omdat zij voor de eigen voedselvoorziening moesten zorgen en zag ondergetekende dat zij zich naar de Grote Club op de Dam begaven. Kort daarop kwamen een viertal leden van de Kriegsmarine uit het doodlopende steegje, dat achter de Grote Club uitkomt op de NZ Voorburgwal tevoorschijn en wierpen handgranaten in de richting van het Geldkantoor, terwijl tevens in dezelfde richting werd geschoten. Tegelijkertijd werd vanuit de Grote Club met geweer en machinegeweer geschoten zowel op het aanwezige publiek als op leden van de NBS.” Capitulatievoorwaarden Hoewel het bijna niet meer is vast te stellen wat de exacte aanleiding van de schietpartij geweest is, valt er bijna niet aan een direct verband met operatie Three Castles te ontkomen. Indirect valt dat ook op te maken uit herdenkingscertificaat dat achteraf speciaal voor de leden van Three Castles werd gedrukt: “Na de capitulatie der bezetting van West Nederland kwam op 7 mei het bevel tot overname van het Geldkantoor en dit was voor de Duitse mariniers in de Grote Club aanleiding om het vuur te openen op de feestvierende menigte op de Dam” N.C. Vos, adjudant van districtscommandant Van der Reijden schrijft op 20 mei in zijn rapport dat hij de Duitse commandant van de Grote Club had gebeld tijdens de schietpartij en gevraagd “wat dit alles betekende”. Volgens Vos antwoordde hij: “dat leden van de BS plotseling het Geldkantoor hadden bestormd en de Duitse bezetting overrompeld. Bovendien waren er schoten afgegeven op de Grote Club. Aangezien hij volgens de capitulatie voorwaarden verplicht was de door Duitsers bezette percelen ongeschonden over te geven aan de Canadezen, was ook van Duitse zijde het vuur geopend”. Volgens dezelfde capitulatievoorwaarden zouden Duitse militairen ná aankomst van de geallieerden worden ontwapend. SD, SS, Grüne Polizei en Landwacht door de Wehrmacht zelf. Misschien dat plaatselijke BS-eenheden die op 7 mei nog gewapende leden van deze eenheden aantroffen concludeerden dat ze eigenmachtig mochten optreden. En hoewel de BS met handen was gebonden stond in het bevel van Commandant BS Koot van 6 mei (23:00) ook de volgende passage: “Indien individuele Duitsers of groepjes van Duitsers nog vernielingen aanrichten of voornemens zijn zulks te doen, of terroriseren of trachten zulks te doen, zullen de BS zolang de geallieerden nog niet ter plaatse zijn, zo mogelijk zelfstandig op de oude geheime wijze daartegen optreden.” Commandant B.S. Koot, 6 mei 1945 23:00 Door de schietpartij op de Dam verloren 31 Nederlanders het leven. De stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945 probeert middels een interactief website een memorial voor hun te maken, die 7 mei 2016 onthuld gaat worden. U kunt hieraan uw steentje bijdragen door de letters van de namen van slachtoffers te vormen. Ga naar website plaatseensteen Artikel geschreven door Norbert-Jan Nuij en ook gepubliceerd op website van stichting Memorial voor Damslachtoffers, waar NJ Nuij onderdeel van uitmaakt.

Jaar:
1945
Circa:
Nee

Tags

Reageren

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Aantal stemmen: 0