Vergeten groente nr. 14: Cichorei
Vergeten groente nr. 14: Cichorei
Cichorei is al duizenden jaren bekend als een nuttige en geneeskrachtige plant. Het werd door de oude Egyptenaren en Grieken gebruikt. De Romeinen aten het als groente. Vanaf de zeventiende eeuw werd cichorei veredeld en ook bij ons verbouwd en gegeten als groente (witlof, groenlof, radicchio).
Cichorei is vaak gebruikt om schaarste aan koffie op te vangen door het te mixen met koffie of de koffie helemaal te vervangen door cichorei. In de Tweede Wereldoorlog werd cichoreikoffie als surrogaatkoffie op de markt gebracht toen voorraden koffie en thee opraakten.
Soldaten van Napoleon
Die ‘koffie’ bestond uit gerst aangevuld met erwten, veldbonen, cichorei, eikels en tulpenbollen. Deze gemixte koffie was dan niet zuiver en daar komt dan ook de uitdrukking ‘dat is geen zuivere koffie’ vandaan.
De geschiedenis van cichoreiwortels als koffie gaat terug naar de tijd van Napoleon. Tijdens de veldtochten van Napoleon groeven de hongerige soldaten overal in Europa langs de weg cichoreiwortels op uit de berm en roosterden die, als aanvulling op hun magere rantsoenen. Ze smaken bitter, maar door het roosteren krijgen ze een wat karamelachtige smaak. Die smaak bleek ook een prima basis als surrogaat voor koffie.
Dominee Nieuwold
Het werd ‘peekoffie’ genoemd – de ‘n’ is verloren gegaan, want bitterpeen was de andere naam voor cichoreiwortel. In Nederland had dominee J.H. Nieuwold in Warga in Friesland dit ook ontdekt. Hij verbouwde waarschijnlijk als eerste in Nederland cichorei om koffie van te maken.
Vanaf het eind van de 18e eeuw met het hoogtepunt in de 1e helft van de 19e eeuw werd cichorei vooral in Friesland, maar ook in Groningen, Twente en Zeeland en Zuid-Holland op grote schaal verbouwd. In cichoreifabrieken werden de wortels gebrand en vermalen tot een donkerbruin poeder. In de eerste helft van de 19e eeuw waren in Nederland maar liefst 128 cichorei-fabriekjes. De laatste sloot in 1968. Maar anno nu is het weer hip: in Bunnik maken ze Chikko Not Coffee.
Zaaien
Nadat cichorei in het voorjaar (begin april) gezaaid is en vlot opgekomen, ontwikkelt het zich na opkomst vrij traag. Eerst wordt de wortel aangelegd. In totaal vormt de cichoreiplant meer dan 60 bladeren. Daarbij sterven de oudste bladeren steeds af. In volle productie zitten er 30 tot 40 bladeren aan de plant, die boven op de kop van de wortel staan ingeplant.
De plant vormt normaliter één penwortel die grijs tot geelwit van kleur is en niet vertakt. In de vacuoles van de cellen in de hout- en bastweefsels in de wortel wordt het eerste teeltjaar inuline – een voedingsvezel - opgeslagen. De wortel wordt gedurende de periode september - december geoogst.
Indien de plant overwintert, wordt in het tweede jaar een bloeistengel aangelegd, waaruit prachtige bloemen ontstaan.
Wilde cichorei
Zo omstreeks de langste dag van het jaar zie je de Wilde cichorei, Cichorium intybus, een opvallende plantensoort uit de Composietenfamilie (of Asteraceae) in bloei komen. Hij valt op in bermen, langs dijken, bij muren en op verwaarloosde terreinen door zijn fraaie blauwe kleur.
De plant is 30-120 cm hoog en heeft een sterk vertakte stengel, waardoor de plant wat op een struik of bezem lijkt. De dofgroene stengel is ruw behaard en spaarzaam bebladerd door verspreid zittende lancetvormige bladeren. De rozetbladeren lijken wel wat op die van de Paardenbloem; ze zijn gesteeld, langwerpig en veerdelig ingesneden.
Middellandse Zeegebied
Wilde cichorei komt uit het Middellandse Zeegebied, maar is inheems in Europa, Noord-Afrika en West-Azië. Waarschijnlijk is het, net als de oude cultuurvormen zoals andijvie, als zogenaamde archeofyt in Nederland terecht gekomen. Dus meegebracht door mensen, mogelijk de Romeinen, toen die optrokken naar Noordwest-Europa.
Alles is eetbaar
Alles aan de wilde cichorei is eetbaar. Het jonge blad, vóór de bloei geplukt als het nog niet zo bitter is, kun je gebruiken in salade of als gestoofde groente. Rembert Dodoens wist dat al te melden in het Cruydt-Boeck uit 1644. Er werd ook een zachte witte ‘molsla‘ variant van gemaakt door er een pot overheen te zetten en het zo in het donker te laten uitlopen. Doe eens gek en maak er bitterballen mee, of risotto. Het schijnt, zo meldt Marcel de Cleene in De Naturalis Historia, ook als voedergewas voor melkvee geteeld te zijn in het verleden.
De ozomooie blauwe bloemen kun je (met mate, want ze smaken nogal bitter) gebruiken om een voorgerechtje mee te garneren. De bloemknopjes kunnen in zuur worden ingelegd (zoals kappertjes).
Museum
In Damwâld (Friesland) is museum De Sûkerei gevestigd waar alles te zien is over de cichorei als vervanger van de destijds veel te dure koffie. De omgeving van Damwâld was de grootste concentratie van cichoreidrogerijen in Nederland. Thans wordt cichorei vooral om gezondheidsredenen genuttigd.
Grondstof voor inuline en fructose
Sinds de laatste jaren van de twintigste eeuw worden de wortelen van cichorei, naast de teelt voor de groente witlof, ook geteeld voor de verwerking tot inuline en zoetstof, met name fructose. De verwerking in Nederland vindt plaats in fabrieken van Sensus, net als Suiker Unie onderdeel van Cosun, in respectievelijk Roosendaal en Zwolle. Zowel inuline (een voedingsvezel) als fructose vinden hun weg in de levensmiddelenindustrie.
Het waterliniegebied
In het waterliniegebied is er veel belangstelling voor het zelf telen van groenten, ook de heel oude. Zo is er in en rond Utrecht veel activiteit, onder andere bij UFF (Utrecht Food Freedom) en in de Workshop Koningshof. Het Happyland Collectief heeft een diepgaand onderzoek gedaan naar voedselvoorziening rond Utrecht door de eeuwen heen. Dat heeft een mooi document opgeleverd. Zie de bijlagen van dit bericht.
Met dank aan: cichorei.nl, mergenmetz.nl, floravannederland.nl, wikipedia.org
https://www.utrechtfoodfreedom.nl/
https://www.visitutrechtregion.com/nl/wat-te-doen/waterlinies/nieuwe-hollandse-waterlinie
www.hetsmaakmuseum.nl
